Sköpum sátt um sjávarútveg

Veiðigjald er ekki skattur heldur afnotagjald eða leiga af eign annarra í þessu tilviki þjóðarinnar. Öll framleiðslufyrirtæki þurfa að verða sér úti um hráefni til framleiðslu sinnar og greiða fyrir þau markaðsverð. Því skyldi annað gilda um útgerðir?  -  Einnig má líkja veiðigjaldi við leigu fyrir afnot á húsnæði. Með sama hætti ber útgerðinni einnig að greiða þjóðinni gjald fyrir afnot af eign þjóðar­innar samkvæmt markaðsverði. Þetta hefur ekkert með skattheimtu að gera frekar en húsaleiga eða hver önnur leiga eða greiðsla fyrir hráefni.

Fræðimenn á sviði „úthlutunar takmarkaðra gæða“ sem fiskimiðin við Ísland vissulega eru hafa sett fram hugmyndir sem ættu að geta stuðlað að sátt. Hugmynd þeirra er einföld og hróflar alls ekki við afkomu útgerða frekar en t.d. til­lögur Haf­rannsóknar­stofnunar um árlegt aflahámark. Í sem stystu máli gengur hug­mynd þeirra út á að allar útgerðir fái árlega úthlutað 90-95% þeirrar aflahlutdeildar sem þeir höfðu árið áður. Ef við miðum við 95% þá er aðferðin þessi: 

• Allir sem fengu úthlutað 100% aflaheimild á fyrra fiskveiðiári fá 95% af því sama úthlutað á nýju fiskveiðiári. Þetta endurtekur sig svo árlega, 95% úthlutun til allra út­gerða af aflaheimild fyrra árs.
• Þau 5% af heildarafla sem eftir standa á hverju ári eru boðin til úthlutunar sam­kvæmt vandlega útfærðri útboðsleið.
• Bjóði útgerð ekki í 5% sem eru til útboðs
  • þá fær hún á öðru ári 95% af þeim 100% sem hún hafði á fyrsta ári;
  • á þriðja ári 95% af þeim 95% sem hún hafði á öðru ári og
  • á fjórða ári 95% af þeim 95% sem hún hafði á þriðja ári o.sv.frv.
• Ekki er ástæða til að óttast að of miklar aflaheimildir safnist á fáar hendur þar sem lög í landinu banna slíkt og þeim lögum þarf einfaldlega að framfylgja.
• Nýliðun í útgerð verður auðveldari með gegnsæju kerfi byggðu á jafn­réttis­grund­velli.
• Til að viðhalda aflaheimildum sínum óskertum þurfa útgerðir að taka árlega þátt í út­boði afar lítils hluta aflaheimilda. Það er þá það afgjald sem viðkomandi út­gerð greiðir þjóð­inni fyrir afnot fiskveiði­auð­lindarinnar það árið.

Hér skiptir mestu máli „vandlega útfærð útboðsleið“.  Útboðum verði hagað með þeim hætti að allir sem bjóða og fá kvóta greiði sama verð; lægsta verði sem tekið var s.k.„Dutch auction“. Smáútgerð sem bráðvantar kvóta og býður því hátt verð þarf því ekki að óttast að þurfa að greiða meira en aðrir. Þessi aðferð er alþekkt og þrautreynd í faglegum út­boðum. Tilhögun útboðsins skiptir öllu máli og mikilvægt að hafa í huga að slíkt útboð á lítið skylt við önnur algeng útboð sem menn kunna að þekkja til og hafa jafnvel sjálfir tekið þátt í. Framkvæmd útboða takmarkaðra almannagæða á borð við fiskveiðiauðlindar er sérstök fræðigrein og Nóbelsverðlaun voru veitt fræðimönnum á því sviði 2021.   

 

Meðfylgjandi mynd sýnir endur­út­hlutun á 95% aflamarks fyrra árs til einstakrar út­gerðar. Vilji út­gerðin halda í allar þær afla­heimildir sem hún hafði árið áður þá tekur hún þátt í út­boð­inu og sækist eftir að fá þau 5% sem hana ella mundi vanta til að njóta sama aflamarks og árið áður. Allar útgerðir sem vilja halda 100% aflahlutdeild sinni þurfa því að „greiða“ árlega fyrir sína hlutdeild í úthlut­un afla­heimilda ársins. Þær fá 95% afla­hlut­­deildar fyrra árs án sérstakrar greiðslu en þurfa að taka þátt í árlegu útboði til að við­halda 100% aflahlutdeild sinni. Það yrði þeirra árlega gjald fyrir afnot af þjóðar­eigninni.

 

Nýliðun

Það fyrirkomulag sem hér er lýst gefur nýliðum færi á bjóða árlega í fiskveiðiheimildir og þeim þannig gert kleift að byggja sig upp frá ári til árs. Nýliðar geta treyst því að fram­hald verði á útboðunum og alltaf verði efnt til útboðs um sama hlutfall heildar­afla­marks­ins t.d. 5% eins og hér hefur verið gert ráð fyrir.

Í dag geta nýliðar aðeins keypt kvóta af útgerðarmönnum sem fyrir eru í greininni og sá kvóti er eingöngu til eins árs í senn, verðlagning á honum ógegnsæ og verð langt ofan við það sem þeir gætu vænst ef fram færi árlegt vand­lega útfært opinbert útboð sem sýndi með gagnsæjum hætti verðmyndun afla­marksins.

 

Einstakar útgerðir

Fyrir einstakar útgerðir liti dæmið þannig út að ef þeir sætta sig við að halda 95% þess sem þeir öfluðu árið á undan þá bjóða þeir ekki í þau 5% sem boðin verða út árlega. Þær greiða því ekkert fyrir þau 95% afnota sem þær hafa af auð­lindinni það árið.  Þannig verður þetta ár frá ári og ef út­­gerð tekur ekki þátt í ár­legum út­boð­um á 5% heildar­afla þá dragast afla­heimildir þeirrar út­gerðar smátt og smátt saman. Útgerð sem kaupir í útboði 5% á hverju ári við­heldur óbreyttri 100% afla­hlut­deild svo lengi sem hún býður árlega í aflaheimild og fær. Með þeirri tilhögun sem hér er lýst kemur tímabinding afla­heimildar­innar í raun af sjálfu sér.

Einfaldleiki – fyrirsjáanleiki

Þessi einfalda leið sem hér hefur verið stungið uppá auðveldar til muna álagningu veiði­gjalda sem nú eru lögð á eins og um skatt væri að ræða með aðferðum sem er aðeins á færi fáeinna innmúraðra og innvígðra sérfræðinga að skilja. Auk þess að vera flóknar og breytanlegar frá ári til árs þá byggir sú álagning á upplýsingum liðins tíma.

Einstakar útgerðir þekkja eigin rekstur betur en nokkur annar og vita því  lang­best hvað þeir geta leyft sér að bjóða í mikið magn og við hvaða verði í þau 5% heildar­afla næsta fiskveiðiárs sem boðin verða út. 95% af úthlutun fyrra árs fá útgerðirnar sjálf­krafa í sinn hlut. Hver fjárhæðin verður sem innheimtist í ríkissjóð með þessum hætti verður að koma í ljós en það mætti áætla með hermilíkönum áður en fyrstu útboð fara fram. Fyrir­sjáanleiki útgerðanna yrði meiri en nú er og úthlutun ætti sér stað með gegnsærri aðferð á jafnréttisgrundvelli.